พระราชพิธีเฉวียนพระโคกินเลี้ยง เดือนยี่
พระราชพิธีเฉวียนพระโคกินเลี้ยง
จากสมาคม ประวัติศาสตร์ไทย
พระราชพิธีเฉวียนพระโคกินเลี้ยง เป็นพระราชพิธีที่ทำในเดือนยี่ แต่เลิกเสียนานแล้ว ดังหลักฐานในหนังสือตำรับท้าวศรีจุฬาลักษณ์ หรือ นางนพมาศบันทึกไว้ว่า “เดือนยี่ ถึงการพระราชพิธีบุษยาภิเษกเถลิงพระโค"
สมัยสุโขทัย
หลักฐานในหนังสือตำรับท้าวศรีจุฬาลักษณ์ หรือ นางนพมาศบันทึกไว้ว่า “เดือนยี่ ถึงการพระราชพิธีบุษยาภิเษกเถลิงพระโคกินเลี้ยงเป็นนักขัตฤกษ์ หมู่นางใดก็ได้ดูชุดชักว่าวหง่าวฟังสำเนียงเสียงว่าวเสนาะลั่นฟ้าไปทั้งทิวา ราตรี” คือการนำพระโคมากินหญ้าและจัดพิธีสมโภช โดยมีบันทึกในหนังสือ ประเพณีและพิธีกรรมในวรรณคดีไทย ได้สันนิษฐานเกี่ยวกับพระราชพิธีนี้ว่า พระร่วงเจ้าจะมีการสรงน้ำเข้าพิธีและมีการเสี่ยงทายพระโคให้กินอาหาร เช่น ข้าวโพด ถั่วเขียว ข้าวเปลือก เพื่อทรงทำนายว่าในปีนั้น ๆ น้ำท่าจะเป็นเช่นไร ข้าวปลา อาหาร จะมีความอุดมสมบูรณ์หรือไม่ ซึ่งคล้ายกับพระราชพิธีจรดพระนังคัลแรกนาขวัญในปัจจุบัน
สมัยอยุธยา
พระราชพิธีเฉวียนพระโคกินเลี้ยงนั้น มีในกฎมณเฑียรบาลว่านำพระโคอุศุภราชซึ่งแต่งตัวเขาทั้งสองบุทองประดับเนาวรัตน์ มีเครื่องประดับกีบตาบหูสายสพายใช้ไหม ขึ้นยืนบนแท่นสูง ๒ ศอก มีเงินทองแก้วแหวนแลแพรพรรณต่าง ๆ กองอยู่ใต้ท้อง ตั้งพานทองรองหญ้า คนโททอง พระโคนั้นแปรหน้าไปทางทิศอุดร
ต่อมาตั้งกูณฑ์ คือกองเพลิงพิธี ตามหน้าพระโค มีบายศรีสมโภช พระราชครูประจำที่สี่มุม พระญาณประกาศและพระอิศวรรักษา ทำพิธีบูชากุณฑ์ตลอดคืนยันรุ่ง พระราชกุมารป้อนหญ้า
ครั้นเวลารุ่งเช้า ๓ นาลิกา มีกระบวนแห่เสด็จพระเจ้าแผ่นดินทรงถือดอกบัวทอง พระอรรคมเหษีทรงถือดอกบัวเงิน เจ้าพระยาพระคลังถือพระขรรค์ไชย เจ้าพระยาธรรมาฯกรมวัง แบกเครื่องสนาน พระยายมราช กรมเมืองถือเต้าน้ำ พระยาพลเทพ กรมนา ถือพานข้าวตอก แห่ประทักษิณพระโคอุศุภราชเก้ารอบแล้วมีสมโภชเลี้ยงลูกขุน ลูกขุนถวายบังคมลา พระราชพิธีนี้ทำในพระราชวัง
การยกเลิกพระราชพิธี
เลิกมาเสียช้านานทีเดียว จนในคำให้การขุนหลวงหาวัด สมัยอยุธยาตอนปลาย ก็ไม่มีปรากฎ ส่วนในรัตนโกสินทร์ไม่เคยกระทำพระราชพิธีนี้
จากสมาคม ประวัติศาสตร์ไทย
พระราชพิธีเฉวียนพระโคกินเลี้ยง เป็นพระราชพิธีที่ทำในเดือนยี่ แต่เลิกเสียนานแล้ว ดังหลักฐานในหนังสือตำรับท้าวศรีจุฬาลักษณ์ หรือ นางนพมาศบันทึกไว้ว่า “เดือนยี่ ถึงการพระราชพิธีบุษยาภิเษกเถลิงพระโค"
สมัยสุโขทัย
หลักฐานในหนังสือตำรับท้าวศรีจุฬาลักษณ์ หรือ นางนพมาศบันทึกไว้ว่า “เดือนยี่ ถึงการพระราชพิธีบุษยาภิเษกเถลิงพระโคกินเลี้ยงเป็นนักขัตฤกษ์ หมู่นางใดก็ได้ดูชุดชักว่าวหง่าวฟังสำเนียงเสียงว่าวเสนาะลั่นฟ้าไปทั้งทิวา ราตรี” คือการนำพระโคมากินหญ้าและจัดพิธีสมโภช โดยมีบันทึกในหนังสือ ประเพณีและพิธีกรรมในวรรณคดีไทย ได้สันนิษฐานเกี่ยวกับพระราชพิธีนี้ว่า พระร่วงเจ้าจะมีการสรงน้ำเข้าพิธีและมีการเสี่ยงทายพระโคให้กินอาหาร เช่น ข้าวโพด ถั่วเขียว ข้าวเปลือก เพื่อทรงทำนายว่าในปีนั้น ๆ น้ำท่าจะเป็นเช่นไร ข้าวปลา อาหาร จะมีความอุดมสมบูรณ์หรือไม่ ซึ่งคล้ายกับพระราชพิธีจรดพระนังคัลแรกนาขวัญในปัจจุบัน
สมัยอยุธยา
พระราชพิธีเฉวียนพระโคกินเลี้ยงนั้น มีในกฎมณเฑียรบาลว่านำพระโคอุศุภราชซึ่งแต่งตัวเขาทั้งสองบุทองประดับเนาวรัตน์ มีเครื่องประดับกีบตาบหูสายสพายใช้ไหม ขึ้นยืนบนแท่นสูง ๒ ศอก มีเงินทองแก้วแหวนแลแพรพรรณต่าง ๆ กองอยู่ใต้ท้อง ตั้งพานทองรองหญ้า คนโททอง พระโคนั้นแปรหน้าไปทางทิศอุดร
ต่อมาตั้งกูณฑ์ คือกองเพลิงพิธี ตามหน้าพระโค มีบายศรีสมโภช พระราชครูประจำที่สี่มุม พระญาณประกาศและพระอิศวรรักษา ทำพิธีบูชากุณฑ์ตลอดคืนยันรุ่ง พระราชกุมารป้อนหญ้า
ครั้นเวลารุ่งเช้า ๓ นาลิกา มีกระบวนแห่เสด็จพระเจ้าแผ่นดินทรงถือดอกบัวทอง พระอรรคมเหษีทรงถือดอกบัวเงิน เจ้าพระยาพระคลังถือพระขรรค์ไชย เจ้าพระยาธรรมาฯกรมวัง แบกเครื่องสนาน พระยายมราช กรมเมืองถือเต้าน้ำ พระยาพลเทพ กรมนา ถือพานข้าวตอก แห่ประทักษิณพระโคอุศุภราชเก้ารอบแล้วมีสมโภชเลี้ยงลูกขุน ลูกขุนถวายบังคมลา พระราชพิธีนี้ทำในพระราชวัง
การยกเลิกพระราชพิธี
เลิกมาเสียช้านานทีเดียว จนในคำให้การขุนหลวงหาวัด สมัยอยุธยาตอนปลาย ก็ไม่มีปรากฎ ส่วนในรัตนโกสินทร์ไม่เคยกระทำพระราชพิธีนี้
